 Morze Bałtyckie
Bałtyckie Jezioro Lodowcowe Utworzyło się około 12 tysięcy lat temu z wód topniejącego lodowca. Zajmowało obszar dzisiejszego Bałtyku właściwego, a jego poziom był o ponad 20 m wyższy od ówczesnego poziomu oceanu. Nadmiar wód słodkich spływał prawdopodobnie w kierunku północno-wschodnim do Morza Białego. Przypuszcza się, że również na zachodzie mogło istnieć wąskie połączenie z Morzem Północnym. Surowy, arktyczny klimat, zbliżony do klimatu współczesnej Grenlandii, nie sprzyjał rozwojowi roślin i zwierząt - fauna i flora wód Jeziora Lodowcowego były bardzo ubogie, składały się głównie z gatunków słodkowodnych.
Morze Yoldiowe (10 - 9 tysięcy lat temu)W wyniku cofania się lodowca, na obszarze południowej Szwecji stopniowo wyłaniał się pomost lądowy, oddzielający Bałtyk od oceanu. Około 10 tysięcy lat temu został on przełamany i rwąca rzeka wód bałtyckich ruszyła na zachód, aż do wyrównania poziomu z oceanem. Następnie przez otwarte połączenie z Morzem Północnym zaczęła napływać słona woda oceaniczna. Jezioro stopniowo przekształcało się w zbiornik morski, który nazwano Morzem Yoldiowym od dominującego w nim małża Yoldia (Portlandia) arctica. Przypuszcza się, że w okresie tym istniało jeszcze połączenie z Morzem Białym i tą drogą napływały do ówczesnego morza gatunki arktyczne, z których część przetrwała w Bałtyku do dziś.
Jezioro Ancylusowe (9 - 7 tysięcy lat temu)Około 9 tysięcy lat temu lodowiec niemal całkowicie stopniał i uwolniony od ogromnego ciężaru ląd obecnej Skandynawii zaczął się podnosić. W efekcie nastąpiło odcięcie Bałtyku od wód oceanicznych i przekształcenie Morza Yoldiowego w ogromne wysłodzone jezioro, zasilane wodami rzek i strumieni spływających z resztek lodowca. Zasiedliła je typowa fauna słodkowodna, gatunki morskie niemal całkowicie wyginęły. Szczególnie licznie występował ślimak przytulik - Ancylus fluviatilis, od którego nazwano powstały zbiornik Jeziorem Ancylusowym. Nastąpiło znaczne ocieplenie klimatu.
Morze Litorynowe (7 - 3 tysiące lat temu) Wskutek podniesienia się poziomu oceanu, około 7 tysięcy lat temu, nastąpiło połączenie Jeziora Ancylusowego z Morzem Północnym przez cieśniny duńskie. Napływ wód oceanicznych spowodował wzrost zasolenia i kolejne przekształcenie Bałtyku w zbiornik słonawowodny, w którym zasolenie było o 5-6 ‰ wyższe niż obecnie. Wraz z wodami oceanicznymi dostała się tu fauna i flora borealna, występująca w Bałtyku do dziś. Dominującym gatunkiem był ślimak pobrzeżek Littorina littorea. Nastąpiło dalsze ocieplenie klimatu, temperatura u południowych brzegów Bałtyku była 2-3°C wyższa od dzisiejszej. Bałtyk współczesnyZ końcem okresu litorynowego (ok.3 tys. lat temu) nastąpiło ponowne podniesienie się dna w cieśninach duńskich. Spowodowało to słabszy dopływ wód oceanicznych z Morza Północnego i obniżenie zasolenia Bałtyku. Powstało typowe morze słonawe, jakie znamy dzisiaj.
Cechy morfometryczne
Podział Bałtyku na akwenyBałtyk jest morzem śródlądowym, głęboko wciśniętym w kontynent europejski. Łączy się z sąsiednim Morzem Północnym cieśninami, które nazywane są zewnętrznymi (Kattegat i Skagerrak) i wewnętrznymi (Sund, Wielki Bałt i Mały Bełt).
 |
| Cieśniny wewnętrzne |
Najmniejsza szerokość [km] |
Głębokość progowa [m] |
| Sund |
4 |
12 |
| Wielki Bełt |
16 |
17 |
| Mały Bełt |
1 |
7 |
 |
Bałtyk umownie dzielimy na kilka regionów:
Kattegat, Sund i Morze Bełtów, Bałtyk Właściwy, Zatoka Ryska, Zatoka Fińska, Morze Botnickie i Zatoka Botnicka
|
| Akweny |
Powierzchnia [km²] |
Objętość wody [km³] |
Maksymalna głębokość [m] |
Średnia głębokość [m] |
| Zatoka Botnicka |
36 260 |
1 481 |
156 |
40,8 |
| Morze Botnickie |
79 257 |
4 448 |
294 |
61,7 |
| Zatoka Fińska |
29 498 |
1 098 |
123 |
37,2 |
| Zatoka Ryska |
17 913 |
406 |
51 |
22,7 |
| Bałtyk właściwy |
209 930 |
13 045 |
459 |
62,1 |
| Sund i Morze Bełtów |
20 121 |
287 |
38 |
14,3 |
| Kattegat |
22 287 |
515 |
109 |
23,1 |
|
Hydrologia
Wymiana wódBałtyk jest morzem o utrudnionym dopływie wód oceanicznych oraz dużym spływie wód rzecznych i opadowych. W rezultacie ma ono dodatni bilans wodny, co oznacza, że wody bałtyckie stale odpływają do sąsiedniego Morza Północnego. Podczas silnych, zachodnich wiatrów wody przelewają się przez cieśniny z zachodu na wschód. Zjawisko to nazywane jest wlewem. Wielkość wlewu zależy od warunków środowiskowych – duże wlewy zdarzają się raz na kilka lat.
Mechanizm powstawania wlewów:Podczas sztormów silne, zachodnie wiatry powodują podniesienie się poziomu Morza Północnego, co sprawia, iż słone, bogato natlenione wody przelewają się przez cieśniny do Bałtyku. Woda z Morza Północnego jest "cięższa" niż woda bałtycka, dlatego opada na dno. Woda ta po dnie przemieszcza się do kolejnych basenów, wypierając w ten sposób zalegające tam stare, pozbawione tlenu wody przydenne.
Mechanizm powstawania wlewów
ZasoleniePrzewaga dopływu wód rzecznych i opadowych nad wlewami słonych wód z Kattegatu ma decydujący wpływ na zasolenie Bałtyku, które jest niewielkie w porównaniu z zasoleniem oceanu.
|
| Średnie zasolenie wód powierzchniowych Bałtyku: |
7,5 PSU |
| Średnie zasolenie wód oceanicznych: |
36,6 PSU |
|
Zasolenie wód bałtyckich nie jest jednolite - zmniejsza się ono w miarę oddalania się od cieśnin duńskich.
Zasolenie wód powierzchniowych Bałtyku
Zasolenie wód przydennych Bałtyku
Zasolenie wód Bałtyku na przekroju Kattegat – Zatoka Botnicka
Stratyfikacja wódIstotną cechą wód bałtyckich jest ich uwarstwienie.
Wyróżnia się dwie zasadnicze warstwy:
- Wody powierzchniowe o niskim zasoleniu, dobrze wymieszane i natlenione.Ich temperatura waha się, w zależności od sezonu, od 0°C do 20°C.
- Wody głębinowe o zasoleniu 12-22 PSU, wykazujące prawie stałą temperaturę 4-6°C.
W warstwie pośredniej, tzw. haloklinie, następuje gwałtowny wzrost zasolenia i tym samym gęstości wody. Jest to bariera utrudniająca mieszanie się wód powierzchniowych z głębinowymi, dlatego też te ostatnie są gorzej natlenione. W największych głębiach bałtyckich dochodzi nawet do całkowitego zużycia tlenu i wytwarzania toksycznego dla zwierząt siarkowodoru. Sytuację tlenową poprawiają jedynie większe wlewy dobrze natlenionych wód pochodzenia oceanicznego z Kattegatu. Dochodzi do nich tylko podczas silnych sztormów, raz na kilka lat.
Bioróżnorodność
Liczba gatunków fauny dennej w Bałtyku w zależności od zasolenia wody.Życie w Bałtyku jest ubogie. W naszych wodach spotykamy znacznie mniej gatunków niż w sąsiednim Morzu Północnym. Ponadto liczba gatunków zmniejsza się w miarę przesuwania się od Kattegatu do zatok: Fińskiej i Botnickiej. Jest to efekt spowodowany niższym zasoleniem. Duży zakres zasolenia wód bałtyckich (1-30 PSU) pozwala na występowanie w nich różnych grup organizmów, od słodkowodnych do morskich. Najliczniejszą grupą roślin i zwierząt w Bałtyku są gatunki morskie o dużej tolerancji na zmiany zasolenia (np. dorsz, śledź, krewetka), mniej liczne są gatunki typowo słonawowodne (np. podwój, niektóre kiełże). W wodach przybrzeżnych i wysłodzonych zatokach występują gatunki słodkowodne (np. okoń, płoć, błotniarka). Niskie zasolenie Bałtyku uniemożliwia życie wielu gatunkom morskim, dlatego też w naszym morzu nie spotykamy np. szkarłupni czy głowonogów, które są bardzo wrażliwe na zmiany zasolenia (organizmy stenohalinowe). Do życia w Bałtyku przystosowały się tylko te rośliny i zwierzęta morskie, które mają duże zdolności adaptacyjne i mogą bytować w dużym zakresie zasolenia (organizmy euryhalinowe). Jednak nawet one musiały "wprowadzić" pewne modyfikacje, pozwalające im przeżyć w tym środowisku. Przykładowo część gatunków morskich występuje w Bałtyku w głębszej, przydennej warstwie wód nawet wówczas, jeśli ich naturalnym siedliskiem w Morzu Północnym są przybrzeżne płycizny (unikają w ten sposób wysłodzonej wody powierzchniowej). Zjawisko to określane jest mianem submergencji, czyli zagłębiania się. Niska wartość zasolenia Bałtyku sprawia również, że niektóre zwierzęta osiągają znacznie mniejsze rozmiary niż ich krewniacy w sąsiednim Morzu Północnym. FitoplanktonMikroskopijne organizmy roślinne (glony) biernie unoszące się w prześwietlonej warstwie toni wodnej. W fitoplanktonie Bałtyku stwierdzono obecność ponad 700 gatunków - dominują: okrzemki, bruzdnice oraz sinice. Fitobentos
Rośliny porastające dno morskie. W Bałtyku w skład roślinności osiadłej wchodzą zielenice (np. gałęzatka, taśma), brunatnice (np. morszczyn), krasnorosty (np. widlik, rozróżka) i rośliny kwiatowe (np. trawa morska).
Zooplankton
Organizmy zwierzęce mniej lub bardziej biernie unoszące się w toni wodnej. W skład tej grupy wchodzą zarówno zwierzęta jednokomórkowe, jak i wielokomórkowe organizmy o złożonej budowie: wrotki, skorupiaki oraz dorastające do kilkudziesięciu centymetrów średnicy meduzy - chełbia modra i bełtwa.
Zoobentos
Zwierzęta żyjące na dnie morskim. Wśród fauny dennej Bałtyku dominują przedstawiciele małży (np. omułek, sercówka, rogowiec bałtycki, piaskołaz), skorupiaków (np. pąkla, kiełż, podwój, garnela, krewetka), ślimaków (np. wodożytka), wieloszczetów (np. nereida) oraz skąposzczetów.
Nekton
Duże zwierzęta, aktywnie pływające w toni wodnej. Należą do nich ryby oraz ssaki morskie. W Bałtyku spotykamy 26 gatunków ryb morskich oraz kilka gatunków ryb słodkowodnych i dwuśrodowiskowych.
Awifauna
Ogół gatunków ptaków zamieszkujących dany obszar geograficzny, określone środowisko lub żyjące w danym czasie geologicznym. Bałtyckie wybrzeże reprezentują liczne gatunki mew, kaczki, łabędzie oraz gęsi. .
Substancje biogeniczne
Substancje biogeniczne - to związki nieorganiczne azotu, związki nieorganiczne fosforu, formy organiczne azotu i fosforu. Są czynnikiem powodującym zjawisko eutrofizacji.
Substancje toksyczne
Trwałe zanieczyszczenia organiczne - grupa niebezpiecznych dla człowieka i środowiska związków: bifenyle (PCBs), pestycydy (np. DDT), dioksyny i furany.
Substancje radioaktywne
Głównymi źródłami zanieczyszczenia Morza Bałtyckiego sztucznymi izotopami promieniotwórczymi przed 1986 rokiem (czyli katastrofą w Czarnobylu) .
Skutki zanieczyszczenia
Eutrofizacja - jest to użyźnianie wód poprzez dopływ nadmiernych ilości soli biogenicznych (biogenów, czyli głównie związków azotu i fosforu).
Zasoby naturalne
Morza od wieków są źródłem wielu bogactw naturalnych. Wykorzystywanie tych użytecznych elementów środowiska naturalnego umożliwia rozwój cywilizacji. Z kolei postęp techniczny w dziedzinie eksploatacji mórz znacznie rozszerza możliwości korzystania z zasobów naturalnych zarówno żywych jak i mineralnych.
Badania dna Bałtyku zaowocowały odkryciem złóż zasobów mineralnych: gazu ziemnego, ropy naftowej, kruszywa budowlanego oraz bursztynu. Pełne ich rozpoznanie wymaga jednak jeszcze czasu i pracy. Eksploatacja tych złóż nie jest intensywna.
Jedyne mające wartość gospodarczą zasoby żywe Bałtyku to ryby. Są dość dobrze zbadane i corocznie szacowane przez Morski Instytut Rybacki w Gdyni.
Zanieczyszczenia Morza Bałtyckiego
ZANIECZYSZCZENIE MORZA to wprowadzanie do środowiska morskiego substancji lub energii, powodującej takie szkodliwe skutki jak:
- Niebezpieczeństwo dla zdrowia i życia ludzkiego
- Szkodliwość dla żywych zasobów i życia morza
- Utrudnienia w prawidłowym użytkowaniu morza włączając w to rybołówstwo
- Obniżenie jakości użytkowej wody morskiej
- Zmniejszenie walorów estetycznych morza
Główne ogniska zanieczyszczeń w zlewisku Morza Bałtyckiego
Gospodarka komunalna
Odpływ z rolnictwa
Przemysł
Zanieczyszczenie Bałtyku
Na obszarze zlewiska Morza Bałtyckiego (1 721 233 km2) leży 9 wysoko rozwiniętych rolniczo i uprzemysłowionych państw, których mieszkańcami jest 80 milionów osób. Mieszkańcy państw są producentami ogromnej ilości zanieczyszczeń, które w postaci ścieków, spływu rzecznego lub drogą powietrzną trafiają do morza. Najwięcej niebezpiecznych substancji wpływa poprzez duże rzeki do wód południowego i wschodniego Bałtyku. Są to: Odra, Wisła, Niemen, Newa. Rejony przyujściowe tych rzek należą do najbardziej zanieczyszczonych akwenów Morza Bałtyckiego.
Drogi wprowadzania zanieczyszczeń do Morza Bałtyckiego
- zrzucane bezpośrednio z brzegu (np. ścieki trafiające bezpośrednio do morza, z pominięciem spływu rzecznego)
- zrzucane wraz ze spływem rzecznym
- zanieczyszczenia powstające na morzu
- emitowane z atmosfery
Zanieczyszczenia powstające na lądzie stanowią 97% wszystkich zanieczyszczeń wprowadzanych do Bałtyku, pozostałe 3% to zanieczyszczenia powstające na morzu.
Główne źródła zanieczyszczeń
1. Źródła lądowe - 1. Przemysł, 2. Gospodarka komunalna, 3. Rolnictwo, 4.Motoryzacja
2. Źródła morskie - 1. Porty, 2. Przemysł wydobywczy, 3. Żegluga, 4. Odpady
Rodzaje zanieczyszczeń
|
|
Rodzaj zanieczyszczenia |
Główne źródła |
| A |
Substancje biogeniczne
Główne związki azotu i fosforu oraz materia organiczna |
Rolnictwo (nawozy sztuczne, hodowla zwierząt), przemysł i motoryzacja (spalanie paliw), gospodarka komunalna (używanie detergentów) |
| B |
Substance toksyczne
Metale ciężkie (kadm, rtęć, ołów),
Pestycydy - środki ochrony roslin i inne trwałe związki organiczne |
Przemysł (produkty uboczne procesów technologicznych), gospodarka komunalna (spalanie śmieci), motoryzacja, spalanie paliw), rolnictwo (jego chemizacja) |
| C |
Zanieczyszczenia ropopochodne
(ropa, jej przetwory i produkty spalania) |
Przemysł, motoryzacja, gospodarka komunalna, żegluga (katastrofy) i porty (przeładunki) |
| D |
Skażenia sanitarne
(mikrobiologiczne) |
Gospodarka komunalna (ścieki bytowe), rolnictwo (hodowla), przemysł (odpady spożywcze) |
| E |
Substancej radioaktywne |
Elektrownie jądrowe (katastrofy i zrzuty odpadów) |
| F |
Inne, w tym śmieci |
Gospodarka komunalna, przemysł |
|
Jednym z najskuteczniejszych sposobów ochrony środowiska morskiego jest zmniejszenie emisji zanieczyszczeń.
Można to osiągnąć poprzez rozwiązania instytucjonalne oraz instrumenty prawne i ekonomiczne, promujące takie działania, jak:
- budowa oczyszczalni ścieków
- montaż filtrów przemysłowych zmniejszających emisję pyłów i gazów
- szersze korzystanie ze źródeł energii odnawialnych - budowa elektrowni wodnych i wiatrowych
- zmiana technologii przemysłowych na bardziej oszczędne, powodujące zmniejszenie zużycia energii i wody oraz ilości ścieków i odpadów
- wykorzystywanie w gospodarce odpadów i surowców wtórnych
- budowa ekologicznych wysypisk śmieci i rekultywacja starych
- zmniejszenie zużycia nawozów sztucznych w rolnictwie
- wprowadzanie bardziej ekologicznych środków transportu
Niezwykle istotna jest również szeroka edukacja ekologiczna prowadząca do zmiany postaw życiowych ludności.
Wszyscy musimy mieć świadomość, że również od nas zależy los Bałtyku. Każdy z nas może zmniejszyć ilość wytwarzanych zanieczyszczeń poprzez:
- ograniczenie zużycia trudno rozkładalnych tworzyw sztucznych
- zbieranie surowców wtórnych
- oszczędzanie energii
- zmniejszenie zużycia wody w gospodarstwach domowych
- ograniczenie stosowania środków piorących zawierających fosforany
- ograniczenie korzystania z samochodów i tym samym zmniejszenie emisji zanieczyszczeń do atmosfery
- dbanie o czystość plaż i wód przybrzeżnych
Zanim działania zmierzające do ograniczenia emisji zanieczyszczeń przyniosą znaczną poprawę stanu środowiska morskiego, musimy już teraz chronić to, co jeszcze nie zostało zniszczone. W tym celu podejmowane są inicjatywy obejmujące min.:
Bałtyckie obszary chronione
- tworzenie parków narodowych i krajobrazowych
- tworzenie morskich obszarów chronionych
- ochronę ginących gatunków
Podstawy prawne i organizacyjne ochrony środowiska Bałtyku
- Konwencje globalne
- Konwencja "O prawie morza" (UNCLOS) (1982) – nadaje suwerenne prawa w dziedzinie eksploatacji zasobów w wyłącznej strefie ekonomicznej oraz zobowiązuje państwa nadbrzeżne do ochrony środowiska przez zapobieganie zanieczyszczeniom ze źródeł lądowych
- Konwencja "O zapobieganiu zanieczyszczeniom morza przez statki wszystkich typów i platformy wiertnicze" (MARPOL 73/78) (1973) - określa zasady przewozu i usuwania ze statków i platform wiertniczych ładunków niebezpiecznych
- Konwencje regionalne (bałtyckie)
- Konwencja O ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego tzw. Konwencja Helsińska (1992) – określa zasady współpracy wszystkich państw nadbałtyckich w zakresie ochrony Bałtyku. Organem wykonawczym jest Komisja Helsińska (HELKOM), która zbiera informacje o stanie środowiska Morza Bałtyckiego i ładunkach zrzucanych do niego zanieczyszczeń. Dane analizowane są przez grupy ekspertów i na tej podstawie opracowywane są zlecenia skierowane do Państw – sygnatariuszy, zobowiązujące do ograniczenia ilości zanieczyszczeń oraz prowadzenia określonych działań na rzecz ochrony przyrody.
- Konwencja "O rybołówstwie i ochronie żywych zasobów w Morzu Bałtyckim i Bełtach" tzw. Konwencja Gdańska (1973) – określa zasady współpracy pomiędzy państwami nadbałtyckimi w zakresie ochrony i zwiększania stanu żywych zasobów Morza Bałtyckiego i cieśnin duńskich. Organem wykonawczym jest Międzynarodowa Komisja Rybołówstwa Morza Bałtyckiego (IBSFC)>
- Organizacje wspierające działania na rzecz ochrony Bałtyku
- Organizacje pozarządowe
- Światowa Fundacja Ochrony Przyrody – Word Wilde Fund for Nature (WWF)
- Koalicja czystego Bałtyku – Coalition Clean Baltic (CCB)
- Greenpeace International
- Organizacje naukowe
- Międzynarodowa Rada Badań Morza (ICES)
- Konferencja Oceanografów Bałtyckich (CBO)
- Organizacja Bałtyckich Biologów Morza (BMB)
Natura 2000 - program, w którym państwa członkowskie Unii Europejskiej ustanowiły system obszarów chronionych. Podstawa programu to Dyrektywa Prawna i Dyrektywna Siedliskowa. Ich celem jest ochrona zagrożonych gatunków oraz siedlisk. W dniu 31 sierpnia 2007, w ramach programu Natura 2000, Polska ustanowiła system obszarów chronionych, w którego skład wchodzą także obszary morskie.
Edukacja ekologiczna
W Polsce kierunki edukacji ekologicznej wyznacza przyjęta w 1997 roku Narodowa Strategia Edukacji Ekologicznej "Przez edukację do zrównoważonego rozwoju". W krajowym systemie edukacyjnym wdrażany jest także program ogłoszony przez UNESCO "Dekada Edukacji na temat Zrównoważonego Rozwoju 2005-2014" Konwencja "O Dostępie do Informacji, Udziale Społeczeństwa w Podejmowaniu Decyzji oraz Dostępie do Sprawiedliwości w Sprawach Dotyczących Środowiska" tzw. Konwencja z Aarhus – określa prawa człowieka do dostępu do informacji o środowisku oraz udziale społeczeństwa w procesach decyzyjnych na temat środowiska. Konwencja z Aarhus podpisana została 25 czerwca 1998 roku w Aarhus w Danii w czasie IV Paneuropejskiej Konferencji Ministrów Ochrony Środowiska min. przez Polskę.
GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
Grupa GMI
